ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ- ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮੋੜਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ 14ਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ 'ਭਾਰਤ ਦਾ ਐਕਸੀਡੈਂਟਲ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਿਨਿਸਟਰ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ 'ਐਕਸੀਡੈਂਟਲ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ' ਸਨ, ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਕਹਾਣੀ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। 21 ਮਈ, 1991 ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਧਦੇ ਵਿੱਤੀ ਅਸੰਤੁਲਨ, ਮਹਿੰਗਾਈ ਅਤੇ ਘਟਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਰਨ ਗੰਭੀਰ ਤਣਾਅ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੀ.ਪੀ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਸੀ।
1990 ਵਿੱਚ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੇਨੇਵਾ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਵੀ.ਪੀ. ਸਿੰਘ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਵੀ.ਪੀ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਢਹਿ ਗਈ।
ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ। ਪੀ.ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਫਿਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ, ਪਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਲਗਭਗ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪੀ.ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕੇ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਆਈ.ਜੀ. ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੀ.ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਖੋਜ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਈ।
ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ "ਐਕਸੀਡੈਂਟਲ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ" ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਖੁਦ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੀਸੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰੀ ਸੀ।
ਪੀਸੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੈਕਟਰੀ ਸਨ। 20 ਜੂਨ, 1991 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸੌਂ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣੇ ਹੀ ਨੀਦਰਲੈਂਡਜ਼ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ, ਪੀਸੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਗਏ ਅਤੇ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੀਸੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਯੂਜੀਸੀ ਦਫ਼ਤਰ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਮਾਰੋਹ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਸਨ। ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ, ਤੁਰੰਤ ਤਲਾਸ਼ੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਯੂਜੀਸੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਪੀ.ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣੀ ਪਵੇਗੀ?" ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹੀ ਸ਼ਬਦ ਦੁਹਰਾਏ, ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਨਰਸਿਮਹਾ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, "ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ ਅਤੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਆਓ।"
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। 2018 ਵਿੱਚ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ "ਚੇਂਜਿੰਗ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਲਾਂਚ ਸਮੇਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।